Thủ đô Hà Nội đang từng ngày phát triển với những tòa nhà chọc trời, nhịp sống hối hả hiện đại. Tuy nhiên, Hà Nội vẫn lưu giữ được những nét văn hóa truyền thống đặc sắc. Trong đó không thể không nhắc tới những chiếc cổng làng trong phố.

Trong sâu thẳm tâm hồn người Việt Nam, mỗi khi nhắc đến quê hương, không ai lại không nhớ đến hình ảnh chiếc cổng làng. Cùng với cây đa, bến nước, sân đình, cổng làng trở thành một nét hồn quê. Sau cánh cổng là cả một xã hội thu nhỏ. Ở đó có họ hàng, làng xóm, có đình đám hội hè, có phong tục, hương ước riêng. Dẫu mỗi nơi mỗi vẻ, nhưng cổng làng từ ngàn xưa đã là một phần của văn hóa thủ đô Hà Nội cũng như người Việt.

Cổng Xanh ở đầu ngõ 514 Thụy Khuê, đã có dấu tích sự tàn phai của thời gian. Thời xa xưa, chức năng đầu tiên của mỗi chiếc cổng làng là ngăn chặn sự xâm nhập của giặc cướp, đó là sự ra đời của tên gọi cổng Canh, bây giờ gọi chệch thành cổng Xanh – cổng canh gác của làng.

Trải qua thăng trầm của thời gian, trong dòng chảy của sự hội nhập và phát triển nhưng không ít khu dân cư thuộc nội thành Hà Nội nay vẫn lưu giữ, tôn tạo những cổng đặc trưng của làng, xã nông thôn đồng bằng bắc bộ xưa, giữa ồn ào phố xá, bạn sẽ thấy vẫn còn đó những cổng làng cổ kính, rêu phong, mà thoạt nhìn như­ lạ, nh­ư quen.

Cổng đình làng An Thọ ở địa chỉ số 528 thụy Khuê, có tuổi đời trăm năm, được xây dựng vào năm 1127, dưới triều vua Lý Nhân Tông.

Mỗi làng của Hà Nội xưa thường gắn với một nghề. Khi xây dựng cổng làng, ông cha ta thường gửi gắm với thế hệ sau bao điều qua từng nét đại tự , ý tứ sâu xa của đôi câu đối bên cổng. Có thể là câu đối vua ban, nhưng phần nhiều là những câu đối ca ngợi giá trị truyền thống, nét đẹp làng nghề hay niềm mơ ước về một điều tốt đẹp, cũng có khi là câu đối đúc kết những tinh hoa của làng. Các cổng đều xây bằng gạch chỉ cuốn tò vò, trên có mái che, hai bên thường trạm khắc chữ Hán hoặc chữ Nôm. Năm tháng qua đi, đời người nối tiếp đời người, mưa gió bào mòn, những con chữ có thể mờ phai, mất nét, nhưng lòng người vẫn hằn sâu…

Cổng làng Đông Xã, số 444 Thụy khuê, với dòng chữ “An Đông chính lộ” còn khá nguyên vẹn.

Mỗi chiếc cổng làng là một câu chuyện, cổng làng Đông Ngạc gắn với nghề làm nem cổ truyền “ Giò Chèm, nem Vẽ”; làng Thụy Khê có nghề làm giấy dó, làng Trung Kính làm hương đen… còn làng Đại Từ lại có tục nhận con nuôi. Có lẽ chính vì thế mà vòm cổng làng Đại Từ đắp nổi bốn chữ “Đại Từ nghĩa dân”, tương truyền do Vua Tự Đức ban tặng. Kết hợp vẻ đẹp xưa với cuộc sống sôi động hôm nay và ghi nhớ ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm làng (12/10/1958), cổng làng Đại Từ hiện có đôi câu đối : “Chính nghĩa tự nghìn xưa với chữ vua ban càng rực sáng. Đại Từ thời đổi mới theo lời Bác dạy mãi vươn cao”.

Cổng làng cốm Vòng – chiếc cổng tam quan mới được xây dựng lại to đẹp, bề thế là dấu ấn dễ thấy về một làng nghề nức tiếng với đặc sản cốm làng Vòng.

Hay như làng Mễ Trì vốn có tên Anh Sơn, làng có 4 cổng nhìn về bốn hướng, đặt tên là Anh Sơn Môn. 4 cổng này luôn cửa đóng then cài để tránh trộm cướp, phòng kẻ gian đột nhập. Ngày Vua Lê đến thăm làng, khi ra về bà con tiễn Vua bằng gạo trắng thơm ngon, nhân đó Vua đặt lại tên làng là Mễ Trì. Mễ nghĩa là gạo, Trì nghĩa là cái ao lớn, đó là một vùng đất cấy trồng lúa gạo thơm ngon, từ đó làng Anh Sơn đã đổi thành Mễ Trì. Trải qua những thăng trầm của lịch sử Thủ đô, cổng làng Mễ Trì không còn nữa. Giờ cuộc sống khá giả Mễ Trì đang đô thị hóa mạnh mẽ , bà con lại góp tiền xây lại cổng làng để ghi lại lịch sử của vùng quê này.

Cổng đình làng Phú Mỹ nằm trên đường Lê Đức Thọ, quận Nam Từ Liêm. Cổng làng đã được tu sửa tôn tạo, đây là công trình chào mừng đại Lễ 1000 năm Thăng Long, Hà Nội.

Nằm trên đường Lê Quang Đạo, phường Phú Đô, quận Nam Từ Liêm, tuy cổng làng bún Phú Đô không được xây dựng với kiến trúc cổ trước đây; nhưng nó như một dấu hiệu đánh mốc trong và ngoài của không gian làng, khẳng định sự tồn tại của bún Phú Đô – một thương hiệu quốc gia đã có hàng trăm năm lịch sử.

Khu dân cư thuộc phường Đại Kim, quận Hoàng Mai vẫn giữ gìn cổng làng Đại Từ xưa, chiếc công làng mang đậm phong cách kiến trúc cổng làng đồng bằng Bắc Bộ.

Nằm ở khu Trung tâm Thủ đô, sát với các khu đô thị hiện đại quanh Hồ Tây, lối vào làng Yên Phụ vẫn bình dị với chiếc cổng làng xưa.

Phường Tương Mai hiện vẫn giữ được chiếc cổng của làng Tương Mai cổ nằm trên phố Trương Định.

Nằm trên địa bàn quận Ba Đình, đầu ngõ 290, phố Kim Mã vẫn sừng sững tên làng Vạn Phúc.

Chúng ta tự hào về một Hà Nội hoà bình, một Hà Nội đang vươn mình mạnh mẽ ngày càng to đẹp hơn. Nhiều con đường, khu phố khang trang với những toà nhà cao tầng. Lại càng tự hào hơn khi giữa ồn ào cuộc sống thời hiện đại, vẫn còn đây đó những chiếc cổng làng. Đó là chứng tích, nói lên nhiều điều về lịch sử, làng nghề, phố nghề, về một cõi riêng tư nho nhỏ trong tâm hồn người Hà Nội.

                                                                                                                                       Bài : Tuấn Trần  –  Ảnh : Đặng Loan